Różnorodność biologiczna jest najcenniejszym dziedzictwem przyrodnicznym i gospodarczym ludzkości. Wraz z podpisaniem Konwencji o Różnorodności Biologicznej nasz kraj wziął na siebie obowiązek zachowania bioróżnorodności. W ramach polityki na rzecz zachowania bioróżnorodności Zarząd Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie przyjął projekt pn. „Program aktywizacji gospodarczo-turystycznej województwa podkarpackiego poprzez promocję cennych przyrodniczo i krajobrazowo terenów łąkowo-pastwiskowych z zachowaniem bioróżnorodności w oparciu o naturalny wypas zwierząt gospodarskich i owadopylność" realizowany jest obecnie jako – „Podkarpacki Naturalny Wypas III”. To już trzecia edycja tego Programu, której założenia nakreślili pracownicy Instytutu Leśnictwa i Gospodarki Rolnej na naszej Uczelni. Sanocka Uczelnia również realizuje monitoring przyrodniczy wpływu wypasu na utrzymanie i wzrost bioróżnorodności, oraz na ograniczenie występowania barszczu Sosnowskiego i innych roślin inwazyjnych.

Czym jest bioróżnorodność i dlaczego o nią zabiegamy?
Bioróżnorodność czy poprawniej po polsku, różnorodność biologiczna (ang. biodiversity), to zróżnicowanie życia na wszystkich poziomach jego organizacji. Ogromne znaczenie ochrony bioróżnorodności wynika przede wszystkim z konieczności zachowania równowagi w przyrodzie. Bioróżnorodność wpływa na proces ewolucji oraz determinuje trwałość układów podtrzymujących życie w biosferze. Im wyższa jest biologiczna różnorodność danego ekosystemu, tym jest on bardziej odporny na klęski, zarówno żywiołowe (susze, choroby, gradobicia, powodzie, itp.), jak i spowodowane przez człowieka (skażenie chemiczne i promieniotwórcze, hałas, inwazje obcych gatunków). O przyspieszającej utracie zarówno gatunków, jak i całych ekosystemów, z niepokojem mówi się już od kilkudziesięciu lat. Według raportu IPBES (międzyrządowej platformy na rzecz integracji nauki i polityki w zakresie różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych, działającej pod auspicjami Programu ONZ ds. Środowiska), blisko 1 mln gatunków występujących na Ziemi jest obecnie zagrożonych wyginięciem. Od 1992 roku ochrona środowiska przyrodniczego i różnorodności biologicznej jest integralną częścią Wspólnej Polityki Rolnej. W celu ochrony bioróżnorodności konieczne jest przewidywanie, zapobieganie oraz zwalczanie przyczyn zmniejszania się lub jej zanikania.

Zagrożona różnorodność łąk i pastwisk
Podobnie jak pojedyncze gatunki na płacie łąki, tak różne fitocenozy budują różnorodność siedlisk danego obszaru, tym razem na wyższym organizacyjnie poziomie. W stosunku do układów pierwotnych (naturalnych), na wypasanych terenach pojawiają się nowe typy fitocenoz. Charakterystyczna jest w nich dominacja traw, duży udział bobowatych i wielu kwitnących gatunków ziół. Są to tereny, gdzie bioróżnorodność jest bardzo wysoka. Kluczowe znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej mają właśnie łąki i pastwiska.
Rolnictwo, choć kojarzone z negatywnym wpływem na bioróżnorodność, odpowiednio prowadzone może przyczynić się do jej ochrony a nawet poprawy. Około 10% obszaru Polski to trwałe użytki zielone. Ostatnie 30 lat to okres dramatycznych zmian w strukturze użytkowania ziemi. Obecnie użytki zielone często są pozostawiane same sobie przez rolników, którym nie opłaca się ich użytkowanie. W najlepszym przypadku ze względu na dopłaty nieużytki są koszone raz w roku (coraz częściej niestety przy użyciu kosiarki bijakowej, która w ogromnym stopniu niszczy faunę, zabija większość drobnych kręgowców i bezkręgowców). Na niekoszonych łąkach następuje sukcesja wtórna, pojawiają się krzewy, potem drzewa.
Zarówno brak użytkowania kośno-pastwiskowego jak i zbyt intensywne ich wykorzystywanie powoduje znaczną utratę różnorodności biologicznej tych zbiorowisk.

Trwałe użytki zielone to półnaturalne zbiorowiska ważne pod względem udziału w całkowitej powierzchni terenów rolniczych. Są źródłem tanich pasz bogatych w białko i składniki mineralne a głównym zadaniem łąk i pastwisk jest właśnie dostarczanie paszy zwierzętom hodowlanym. Ich rola jednak nie ogranicza się jedynie do rolnictwa, lecz obejmuje również ochronę środowiska, gospodarkę oraz funkcje kulturotwórcze i społeczne. Funkcje z zakresu ochrony środowiska naturalnego to: regulacja wielu cykli biochemicznych, pobieranie i akumulacja węgla atmosferycznego, ograniczanie przenikania azotu do cieków wodnych oraz umożliwianie gromadzenia substancji organicznych w glebie, ale przede wszystkim utrzymywanie roślinnej i zwierzęcej bioróżnorodności. Stanowią miejsce występowania cennych i wartościowych pod względem przyrodniczym gleb. Realnym zagrożeniem dla tych użytków jest zubażanie ich składu gatunkowego i wprowadzanie gatunków obcych.
Podstawowym warunkiem zapewniającym utrzymanie korzystnego składu gatunkowego zbiorowisk trawiastych jest ich użytkowanie kośno-pastwiskowe oraz właściwe nawożenie. Zaniechanie tych zabiegów powoduje niekorzystne zmiany ?orystyczne. Łąki porastają wtedy rośliny o silnym, palowym systemie korzeniowym i największych zdolnościach wykorzystania składników pokarmowych, głównie rośliny dwuliścienne, zaliczane do ziołorośli i chwastów oraz trawy o niskiej wartości użytkowej. Ustępują natomiast wartościowe gatunki traw i roślin bobowatych.
Również intensyfikacja użytkowania łąk i pastwisk stała się zagrożeniem dla bioróżnorodności. Intensywnie koszona i sztucznie nawożona ruń jest jednolita w przeciwieństwie do selektywnie wygryzanej i nawożonej przez zwierzęta powierzchni, a przez to uboższa gatunkowo. Skutkiem tych praktyk jest zmniejszenie obfitości kręgowców i bezkręgowców, w tym gatunków zapylających.
Proces degradacji zbiorowisk łąk i pastwisk prowadzi do stopniowego obniżania się ich wartości użytkowej. Zjawisko to dotyczy zarówno plonowania, jak i wartości biologicznej paszy jako istotnego czynnika w żywieniu zwierząt.

Morze traw czy łąki umajone (ukwiecone)?
Najskuteczniejszą metodą zachowania użytków zielonych w dobrej kondycji jest tradycyjny, zrównoważony wypas zwierząt oraz towarzyszące mu zabiegi, takie jak późnoletnie koszenie tzw. niedojadów. Wypasane zwierzęta pozostawiając odchody na wypasanych powierzchniach dostarczają jednocześnie naturalnych nawozów dla roślin.
Wypas zwierząt trawożernych jest naturalną i najtańszą, a równocześnie skuteczną formą utrzymania walorów krajobrazowych wypasanych obszarów, zapobiega ekspansji chwastów łąkowych i roślinności krzewiastej. Zwierzęta naturalnie wypasane przyczyniają się do zachowania zbiorowisk łąkowych, pastwiskowych i murawowych wraz z ich bogactwem gatunkowym i strukturą przestrzenną. Zgryzanie roślin powstrzymuje rozwój siewek drzew i krzewów oraz dominację niepożądanych traw. Zwierzęta gospodarskie selektywnie wybierają rośliny smaczniejsze, bardziej pożywne i łatwiej dostępne, co rzutuje na liczbę gatunków roślin, stopień pokrycia gleby.
Naturalny wypas zwierząt ma kluczowe znaczenie dla działań na rzecz podtrzymywania i przywracania różnorodności ekologicznej półnaturalnych łąk i pastwisk.

Co my z tego mamy?
My, konsumenci wymagamy od producentów żywności stosunkowo tanich, ale przede wszystkim pełnowartościowych produktów, czyli tak zwanej "bezpiecznej żywności". Warunkiem jej uzyskania jest zdrowe zwierzę a także taki system produkcji, który będzie zapewniał zwierzętom optymalne warunki rozwoju a jednocześnie będzie to system "przyjazny" dla środowiska naturalnego.
Pastwiskowe żywienie zwierząt trawożernych jest bardzo wskazane ze względu na zalety, których brak przy innych sposobach żywienia. Zwierzęta pobierają paszę pełnowartościową i do woli, przebywają na świeżym powietrzu w przyjaznym środowisku.
Niebagatelną sprawą są również koszty produkcji zwierzęcej. Przy pastwiskowym żywieniu zwierząt produkcja jest najbardziej opłacalna. Pasza pastwiskowa jest najtańszą ze wszystkich rodzajów pasz.
Rolnik jest szczęśliwy z powodu opłacalności produkcji, zwierzęta żyją w dobrostanie a konsumenci mogą cieszyć się najwyższej jakości produktem. To nie jedyny poza zachowaniem bioróżnorodności skutek wolnego wypasu zwierząt.
Wpływ gospodarki kośno-pasterskiej uwidacznia się w sposób wyraźny, również w wymiarze kulturowym i społecznym. Kultura pasterska to niepowtarzalna cząstka dziedzictwa, stanowiąca o tożsamości wielu regionów. Wypas zwierząt przez setki lat ukształtował krajobraz Polski, to dzięki tej formie gospodarowania zaistniały łąki i pastwiska. Wpływ gospodarki kośno-pasterskiej uwidacznia się w sposób wyraźny, również w wymiarze kulturowym i społecznym. Kultura pasterska to niepowtarzalna cząstka dziedzictwa, stanowiąca o tożsamości wielu regionów. Obrazuje to choćby fragment z dzieła " Na wysokiej połoninie - Prawda Starowieku" autorstwa Stanisława Vincenza
"( ...)A gdy po lasach rozejdą się odgłosy, wszystkie ptaszęta odniemieją. Już, już niedługo popłyną roje owiec, i kóz, i najróżniejsza chudoba: łagodne i flegmatyczne lub nieco rozkapryszone i grymaśne, wypiastowane przez gazdów, nieraz od cielątka w izbie za piecem chowane krówki - i ciężkie, ponure, spode łba patrzące, nieraz groźne buhaje. I konie przeróżne, cale ich stada; huculskie konie, łyskające dzikim i gniewnym spojrzeniem, z cienkimi nogami, z potężną piersią, z szeroką szyją, bujną grzywą. Myszate, kare, bułane, węgorzowe, śmietankowe. Popłyną od wsi ku połoninom i wyroi się wiosenny ruch, co od wieków porósł wzorzystym kwieciem zwyczaju - chód połoniński. Potem już na pastwiskach wysoko odbywa się mieszanie trzód. Tysiące chudoby, pasterze, psy i trawy, wraca stara wspólnota(...) Połonina czyja? Boga i owiec, Bóg i owce karmią wataha, pasterzy, gazdów. (...) Połonina, na którą przyprowadza się owce i bydło, według słów pieśni, dumna jest z tego.(...) Dzień w dzień przez całe lato grają trembity, zwołując pasterzy spod szczytów, z rozległych stepów górskich, z łączek i kępek ukrytych po skałach i berdach, zwołują do posiłku, do podoju i na nocleg. (...) Dzień w dzień raduje się połoninka, słuchając trembity, bo to jej własny głos, a smuci się, banuje dopiero jesienią, kiedy w święto Bogarodzicy gazdowie przychodzą po swoje trzody i następuje „rozłączenie”..."

Co monitorujemy?
Głównym celem Podkarpackiego Naturalnego Wypasu III jest zachowanie, ochrona i odtwarzanie różnorodności biologicznej charakterystycznego dla Podkarpackiego krajobrazu oraz ochrona środowiska przyrodniczego w oparciu o wypas zwierząt gospodarskich. Uczelnia Państwowa im. Jana Grodka w Sanoku po raz trzeci prowadzi monitoring realizacji Programu. Analizie podlega 26 celowo wybranych powierzchni, zatwierdzonych przez Dyrekcję Departamentu Rolnictwa, Geodezji i Gospodarki Mieniem Urzędu Marszałkowskiego. Jednakże połączone siły wykładowców i studentów rozszerzają obserwacje do ponad 40 powierzchni. Uwzględniwszy powierzchnie monitorowane w latach poprzednich ich liczba przekracza 100. Wyniki obserwacji i poszukiwań badawczych będą również bazą dla kilku prac inżynierskich i magisterskich. Zadania podzielone są tematycznie. Jedni studenci zajmują się florą i roślinnością, inni pobierają próbki gleby. Oddzielna grupa zajmuje się nieinwazyjnym monitoringiem owadów. Polega on na odławianiu owadów czerpakiem entomologicznym, następnie umieszczeniu ich w entomoboxie, z którego wychodzą na wolność tak zaprojektowanym otworem by można je było fotografować. Prowadzone są też obserwacje pajęczaków, które licznie występują na łąkach, polując na owady.
Wreszcie doskonalimy nasz warsztat fotograficzny. Od zdjęć technicznych, dokumentacyjnych przechodzimy do zdjęć mających walor estetyczny. Nasz opiekun wciąż motywuje nas do wyrażania piękna, prawdy i dobra na naszych zdjęciach. Stary Platon wciąż aktualny! Do świadomego posługiwania się współczesnym sprzętem fotograficznym.

Wizytując powierzchnie wyznaczone do monitoringu kontaktujemy się również z gospodarzami użytkującymi łąkę lub pastwisko. Przeprowadzamy krótką ankietę dotyczącą gospodarstwa w ogóle. Pytamy o inwentarz, wybrane kierunki działalności rolniczej, problemy i perspektywy rozwoju. Gromadzimy informacje na temat sposobu użytkowania działek, odnotowujemy ewentualne zabiegi agrotechniczne wykonywane teraz i w przeszłości na powierzchniach, które są przedmiotem monitoringu.

Osadzenie naszych prac dyplomowych w grantach, projektach badawczych czy monitoringu jest szczególnie dla nas korzystne. Bierzemy bowiem udział w rzeczywistych poszukiwaniach, mających ściśle odkreślony cel. Przyglądamy się też całej logistyce prowadzenia badań. Mamy wreszcie przekonanie, że nasz trud komuś i czemuś służy i dodatkowo otrzymujemy legitymację do tytułu inżyniera lub magistra. Udział w pracach badawczych uczelni liczy się również w naszym CV. Mając takie doświadczenie jesteśmy, jako eksperci w danej dziedzinie, bardziej wiarygodni dla naszych przyszłych pracodawców.
W dniu 20 maja 2020 r. Europejska Strategia Bioróżnorodności do 2030 r. pod nazwą „Przywracanie przyrody do naszego życia” została opublikowana przez Komisję Europejską. Strategia zapowiada odbudowę różnorodności biologicznej Europy z korzyścią dla ludzi, klimatu i planety. Nasze studenckie działania, działania Uczelni i Urzędu Marszałkowskiego wpisują się w te starania potrzebne obecnie i dla przyszłych pokoleń.

Anna Tofil